توضیح: مقاله حاضر پیش از صدور بیانیه هشدار مشترک سه کشور اروپائی امضاء کننده برجام به نگارش درآمده است.

********

برلین در برابر موضع جدید تهران مبتنی بر عدم اجرای برخی از مفاد برجام در آیندۀ نزدیک با بیان تهدیدات جدیدی علیه ایران از خود واکنش نشان داد. هایکو ماس وزیر سوسیال دمکرات آلمان پس از ملاقات با وزیر خارجۀ ایران گفت، عقب نشینی "یک طرفه" (ایران) از اجرای برخی از مفاد این قرارداد (برای ما) "قابل قبول" نیست. پس از نقض مکرر مفاد موافقت نامۀ برجام از جانب دولتهای غربی امضا کنندۀ برجام، سازمان انرژی اتمی ایران اعلام کرد ایران از تاریخ 27 ژوئن حجم بیشتری از اورانیوم غنی شده، بیشتر از مقداری که در قرارداد بعنوان سقف مجاز تعیین شده است، در اختیار خواهد داشت. برای برلین این به معنای شکست تلاشهایش در مقابل واشنگتن پیرامون سیاست مستقل آلمان پیرامون ایران بوده و فراتر از آن نیز به معنای شکست و عدم تحقق خواستۀ برلین مبنی بر "حق داشتن" سیاست خارجی مستقل از واشنگتن خواهد بود. در عمل نیز این به معنای شکست تلاش برلین برای  تثبیت استقلال ابزار مالی اینستکس بعنوان مجرای مالی خارج از محدودۀ عملکرد تحریمهای آمریکا نیز میباشد. اما بر خلاف اروپای واحد و برلین، کشورهای چین و هند با ابزارهایی مشابۀ اینستکس به درجۀ معینی از استقلال و مصونیت از تعرض در قبال این تحریمها دست یافته اند.

اختلاف نظر در مورد غنی سازی اورانیوم

برای اولین بار پس از امضای قرارداد برجام از ژوئیه 2015 ایران در چند روز آینده آنرا نقض خواهد کرد. سخنگوی سازمان انرژی اتمی ایران از قصد ایران در این رابطه در تاریخ 17 ژوئن اطلاع رسانی کرد. مطابق این خبر ایران در مدت زمانی قبل سطح غنی سازی اورانیوم را به اندازه ای افزایش داده است که در تاریخ 27 ژوئن ذخائر اورانیوم غنی شدۀ سبک کشور، که سقف مجاز آن براساس برجام 300 کیلو میباشد، عبور خواهد کرد.  از آن گذشته دولت ایران قصد دارد در آینده ازدرجۀ غنی سازی 3.67 در صدی، که با این قرارداد تعیین شده است، عبور کرده و این سقف را به 5 و یا 20 درصد افزایش دهد. برای تولید سلاح اتمی، اورانیوم غنی یافته 90 در صدی مورد نیاز است. دست یابی به این اورانیوم غنی شده در این سطح با استفاده از خروجی اورانیوم 20 در صدی کار دشواری نخواهد بود.[1] ایران در مقابل تاکید میکند که اورانیوم غنی شده در آینده نیز را صرفا در موارد غیر نظامی و پزشکی مورد استقاده قرار میدهد. برای اینکار در وهلۀ اول رآکتور تحقیقاتی تهران که در زمینۀ تولید ایزوتوپها برای درمان پزشکی و تولید دارو فعالیت میکند، مورد استفاده قرار میگیرد. اختلاف نظر بر سر حق غنی سازی بیست درصدی برای ایران دلیل اصلی مذاکرات اتمی و تصویب قرارداد برجام بود. اکنون خطر مجدد افزایش تنشها بشدت بالا گرفته است.[2]

غرب پیمان شکن

در مقابل این خبر از ایران، دولت آلمان با تهدید به مواجهه با آن میپردازد. هایکو ماس وزیر سوسیال دمکرات آلمان دیگر بار دیروز پس از ملاقات با سایر وزرای خارجۀ کشورهای عضو اتحادیۀ اروپا اعلام کرد: "ما کاهش یکجانبۀ تعهدات پذیرفته شده را نخواهیم پذیرفت" [3] اما واقعیت اینست که ایران با اظهار تصمیم خود مبنی بر نقض برخی از مفاد برجام تنها دست به نتیجه گیری منطقی از پیمان شکنی آمریکا و اتحادیۀ اروپا زده است. دولت ترامپ رسما در برابر این قرارداد بین المللی پیمان شکنی کرده است و نه تنها از طریق اعمال تحریمهای جدید علیه ایران بلکه فراتر از آن هم امر نظارت بر اعمال تحریمها را نیز تشدید کرده است. جامعۀ اروپا هم عدم پایبندی خود به قول و قرار هایش از سال 2015 مبنی بر اقدام در جهت ادغام ایران در اقتصاد جهانی را نشان داده است: تحت فشارهای تحریمهای ثانویه شرکتهای اروپائی از ایران عقب نشینی کرده اند. تهران برای ادامۀ پایبندی یک طرفۀ خود به اجرای قرارداد برجام از جانب طرفین پیمان شکن غربی تحت فشار گرفته است. برای آخرین بار اتحادیۀ اروپا از جانب ایران  مخاطب قرار میگیرد :" فرصت بسیار کمی باقی مانده است و پایان این معاهده بدون شک نه برای ایران و نه برای بقیۀ جهان مفید خواهد بود." جملات فوق نقل قول از رئیس جمهور ایران حسن روحانی است. [4]

شکافها در جبهۀ اروپائی

پایان نهائی توافقنامه برجام - صرفنظر از اینکه این پیمان عملا از جانب واشنگتن نقض شده است-  در حقیقت از یک سو به معنی شکست تلاشهای برلین برای حفظ برجام است. جزئی از تلاش برلین که از طریق آن قرار بود یک سیاست خارجی مستقل از امریکا تعریف و تثبیت گردد. [5] در این رابطه برلین در روزهای قبل مجبور به پذیرش یک شکست سنگین دیگر شد: لندن در مورد قضیۀ دعوا بر سر مسئولیت حمله به کشتیهای نفتکش در تنگۀ هرمز با اعلام موضع زودهنگام و انفردی بر علیه ایران رسما خط خود را از موضع اتحادیه اروپا، مبنی بر تعهد بر اصل موضع گیری مشترک در امور خارجی، جدا کرد. هایکو ماس پس از دیدار دیروز وزرای خارجۀ کشورهای عضو اتحادیۀ اروپا بار دیگر تاکید کرد، ما هنوز دقیقا نمیدانیم، چه کسی مسئول این حملات میباشد. برخی از همکاران وی، مثلا وزرای خارجۀ هلند و لوکزامبورگ هم آشکارا از این موضع گیری اعلام حمایت کرده  و با او ابراز همبستگی کردند.[6]

برلین و بروکسل از این طریق سعی میکنند، موضع مستقل خود در برابر واشنگتن را حفظ کنند: ایالات متحده ادعا میکند بدون هر گونه تردیدی جرم تهران برای آنها امری اثبات شده است. جرمی هانت وزیر امور خارجۀ انگلیس بر عکس اتحادیۀ اروپا با موضع گیری خود در کنار واشنگتن جای گرفته و مدعی شد، اجرای عملیات نظامی بر علیه  کشتیها از جانب نیروهای ایرانی امری  است؛ که "به احتمال قریب به یقین" ثابت شده است.[7] مطابق معمول همیشه هم، مدارکی دال بر اثبات این ادعا وجود ندارد. لندن با این پشت پا اندازی عمدی قصد تضعیف موضع برلین را دارد.  

کانالهای مالی مستقل

از سوی دیگر شکست برجام، شکست تلاشهای دولت آلمان برای براه اندازی کانال مالی مستقل اینستکس را نیز با خود به همراه دارد. موسسه ای، که میبایستی انجام معاملات اقتصادی بین المللی بدون وابستگی به دلار را امکان پذیر سازد. براه انداختن این کانال از زاویۀ راهبردی درازمدتی و استراتژیک از اهمیتی ویژه برخوردار بود. چرا که ایالات متحدۀ آمریکا بطور روز افزونی از موقعیت مسلط دلار در جهان برای تحمیل یک جانبۀ تحریمهای مورد علاقه خود علیه سایر کشورها سوء استفاده میکنند. در ماه آگوست 2018 هایکو ماس در این مورد نوشته بود: بدین خاطر "ما باید استقلال اروپا را از طریق تشکیل کانال مالی  مستقل از آمریکا را تثبیت و تضمین کنیم".[8] اینستکس، که با هیاهو و جارو جنجال زیادی تحت مدیریت رئیس سابق کومرتس بانک آلمان؛ آفای پِر فیشر براه افتاده است تا به امروزحتی یک تراکنش مالی را هم انجام نداده است. این سیستم حتی برای انتقال کمکهای انسانی (در مورد سیل-م) ، که هنوز رسما مورد تحریم نیز قرار نگرفته اند، ناکارآئی و عدم توان عملکردی خود را ثابت کرده است.

تجارت بدون دلار

در این میان سایر کشورهای در حال توسعه  بر خلاف آلمان و اتحادیۀ اروپا در موقعیتی قرار دارند، که میتوانند تجارت خود را با دور زدن دلار و بدون استفاده از آن به پیش ببرند. در واقع این کار به معنای حرکت در مسیر "استقلال راهبردی" واقعی و نه در سطح شعاری میباشد. این قضیه مثلا در مورد چین صدق میکند. چین از مدتها پیش در تلاش است، تجارت خارجی خود را در حد امکان با  استفاده از ارزهای محلی به پیش ببرد. بطور نمونه در حالی که در سال 2013 چین و روسیه تنها 7 درصد تجارت فی مابین را با استفاده از یوان و روبل تسویه حساب میکردند، این رقم را در سال 2017 را به بالای 18 درصد افزایش دادند؛ اخیرا نیز دو دولت چین و روسیه با تصویب قرارداد جدیدی قصد  خود را برای ادامۀ روند افزایش این درصد در استفاده از واحدهای پولی ملی در معاملات فی مابین را اعلام کردند. [9]  پکن در سال 2015 سیستم پرداختی جدیدی بنام سیپس (سی آی پی اِس CIPS) را براه انداخته است که امکان تراکنشات مالی بین کشورها بدون استفاده از دلار را میسر میسازد. [10] ایران هم به این شبکه تراکنش مالی پیوسته است. 

"استقلال استراتژیک"

هندوستان نیز در این بین سیستم تراکنش مالی خود را براه انداخته است، سیستمی که از لحاظ عملی شباهتهای زیادی به اینستکس دارد، اما بر خلاف سیستم اروپائی از اواخر 2018 عملکرد میدانی داشته  و مورد استفاده قرار میگیرد. شرکتهای هندی از این سیستم برای تراکنشهای مالی معاملات خود با ایران استفاده میکنند. سطح معاملات این شرکتها با ایران در سال گذشته به حجم سه میلیارد دلار افزایش یافت و مدام روندی صعودی را طی میکند. [11]  اخیرا هم وال استریت ژورنال گزارش کرد، حتی شرکتهای آمریکائی که معاملات کالاهای خارج از تحریم (در وهلۀ اول اجناس لوکس، لوازم آرایش، سویا و ماشینهای گرانقیمت-م) را به ایران میفروشند، بخاطر تحریمهای موجود بانکی از طریق این کانال هندی-ایرانی امور تسویه حسابی را به انجام میرسانند.

در واقع نیز واشنگتن موفق نشد جلوی معامله با شرکتها و اشخاص ایرانی را بگیرد که مورد تحریم واشنگتن قرار گرفته اند. چرا که این شخصیتهای حقیقی یا حقوقی کماکان معاملات خود را با استفاده از این سیستم پرداخت مالی ادامه میدهند.[12] البته این سیستم کماکان وابسته به آن است، که هند به اندازۀ کافی به واردات نفت از ایران ادامه دهد و در حسابهای مربوطه نیز به اندازۀ کافی پشتوانۀ مالی لازم بعنوان پوشش اعتبار برای کالاهای صادراتی هندی به ایران، وجود داشته باشد. اما اگرهند در مقابل تحریمهای خرید نفت از ایران سر فرود بیاورد، به احتمال قریب یقین منابع مالی این سیستم نیز در عرض حداکثر چند ماه خشک خواهند شد. صرف نظر از اینکه این اتفاق بیفتد یا نه، بر خلاف هایکو ماس آلمانی، هند درعمل ثابت کرد، که "استقلال راهبردی" در رابطه با "کالنهای تراکنش مالی مستقل" امری عملی است.  

جرمن فارین پالیسی

ترجمه تحریریه سایت

Vor dem Scheitern

18.06.2019

https://www.german-foreign-policy.com/news/detail/7969/

[1] Iran nuclear deal: Enriched uranium limit will be breached on 27 June. bbc.co.uk 17.06.2019.

[2] Daniel-Dylan Böhmer: Wie nah kommt Iran der Atombombe? welt.de 17.06.2019.

[3], [4] Matthias Kolb: Maas fordert Iran auf, Atomabkommen weiter einzuhalten. sueddeutsche.de 17.06.2019.

[5] S. dazu S. dazu Sanktionskrieg um Iran (IV).

[6] EU-Minister bleiben skeptisch. n-tv.de 17.06.2019.

[7] Jeremy Hunt brands Labour leader "pathetic" over Iran comments. bbc.co.uk 15.06.2019.

[8] Heiko Maas: Für eine balancierte transatlantische Partnerschaft. auswaertiges-amt.de 22.08.2019.

[9] Donald Gasper: Pain of tariffs and sanctions behind China and Russia's push to dethrone the US dollar. scmp.com 16.06.2019.

[10] Justin Scheck, Bradley Hope: The Dollar Underpins American Power. Rivals Are Building Workarounds. wsj.com 29.05.2019.

[11] Amiti Sen: Exports to Iran may go down to zero if oil imports are not resumed: Exporters. thehindubusinessline.com 19.05.2019.

[12] Justin Scheck, Bradley Hope: The Dollar Underpins American Power. Rivals Are Building Workarounds. wsj.com 29.05.2019.